Inleiding

De fysiologische werking van stress speelt vaak een belangrijke rol bij allerlei problemen. Door het vecht-, vlucht- en/of bevriesgedrag lukt het soms niet meer om alleen je problemen op te lossen.

In dit artikel lees je wat er gebeurt in je lichaam en welke rol het zenuwstelsel en het hormoonstelsel hierbij spelen. Hans Selye

ontdekte in 1936 de volgende 3 fasen die een rol spelen bij stress:

Alarmfase
Weerstandsfase
Uitputtingsfase

Het autonome deel van het zenuwstelsel en het hormoonstelsel spelen een belangrijke rol bij het stressmechanisme, omdat ze de fysiologische werking van stress in gang zetten.

Het zenuwstelsel

Functionele verdeling van het zenuwstelsel

Willekeurig zenuwstelsel
Autonome zenuwstelsel

Het willekeurig zenuwstelsel stelt ons in staat om bewust met prikkels vanuit de buitenwereld om te gaan. Als gevolg hiervan ontstaan bewuste bewegingen of reflexen.

Autonome zenuwstelsel

Het autonome zenuwstelsel daarentegen werkt buiten onze directe wil om. Dit gedeelte regelt onder andere de functies van de organen en de inwendige klieren. Het werkt nauw samen met het hormoonstelsel. Dit gedeelte speelt een belangrijke rol bij het stressmechanisme.

Zowel qua ligging als wat de functie betreft, delen we het autonome zenuwstelsel als volgt in:

A Sympathisch zenuwstelsel

B Parasympatisch zenuwstelsel

Een effectief functionerend autonoom zenuwstelsel streeft naar een evenwichtssituatie tussen het sympathisch – en parasympatisch deel. Het sympathische deel overheerst bij ACTIE. Het parasympatische deel overheerst bij HERSTEL en RUST.

Het sympathisch – en parasympathisch zenuwstelsel.

Sympathisch zenuwstelsel

Het sympathisch zenuwstelsel speelt een belangrijke rol bij de fysiologische werking van stress.

Het sympathisch zenuwstelsel brengt namelijk het lichaam in staat van gereedheid, wanneer inspanning vereist is. Een spannende of bedreigende situatie roept eveneens deze reactie op. Het zorgt voor vechten of vluchten. Het stofje dat hierbij hoort, is de neurotransmitter adrenaline. Een neurotransmitter is een stofje dat een elektrische prikkel van de ene zenuwcel naar de andere overbrengt.

Onder invloed van adrenaline reageert het lichaam als volgt:

Verwijding van de pupillen, zodat je meer ziet.
Toename doorbloeding van de spieren, zodat je kunt vechten of vluchten.
Verhoging hartslagfrequentie om je spieren van zuurstof te blijven voorzien.
Verhoging ademfrequentie om aan de verhoogde zuurstofvraag te voldoen.
Vertraging spijsvertering, zodat deze energie ten goede komt aan het vechten of vluchten.
Toename adrenalineproductie zodat je lichaam heel snel energie vrijgeeft.
Afname insulineproductie, zodat energie blijft vrijkomen.
Toename zweten om verhoogde warmteproductie af te voeren.
Afgifte van suiker door de lever om extra energie vrij te maken.
Ontspanning van de urineblaas, waardoor je bij extreme stress alles laat lopen.
Afname speekselproductie, zodat dit geen energie nodig heeft.
Remt de werking van de geslachtsorganen, doordat de bloedtoevoer er naar toe minimaal is.

Door de werking van het sympathisch deel komt zoveel mogelijk energie ten goede aan de actie. Alles wat niet bijdraagt aan deze inspanning vermindert, zoals de speekselproductie en de bloedtoevoer naar de geslachtsorganen. Het gedeelte van je hersenen waarmee je logisch nadenkt, gaat ook op non-actief.

Parasympatisch zenuwstelsel

Ook het papasympathisch zenuwstelsel speelt een belangrijke rol bij de fysiologische werking van stress.

Het parasympatisch zenuwstelsel werkt echter tegenovergesteld. Het zorgt er namelijk voor dat alle acties tot rust komen. Hiermee krijgt het lichaam de kans om zich te herstellen. Het stofje dat hierbij hoort, heet acetylcholine. Dat is eveneens een neurotransmitter.

Onder invloed van acetylcholine reageert het lichaam als volgt:

vernauwing van de pupillen
toename speekselafscheiding
verminderde hartslagfrequentie
verlaging ademfrequentie
afname bloeddruk
afscheiding van maagsap, alvleesklier sap en darmsappen neemt toe
adrenaline productie neemt af, zodat herstelprocessen kunnen plaatsvinden
toename insulineproductie
toename darmbeweging
remming glucose afgifte door de lever
samentrekking van de urineblaas
bloedtoevoer naar de geslachtsorganen neemt toe

Bij een actieve parasympathicus daalt je hartslag en bloeddruk, krijgen je spieren en organen voldoende bloed en zuurstof. Dit deel van het zenuwstelsel zorgt voor lichamelijke ontspanning en herstelprocessen. Sleutelwoorden voor de parasympaticus: HERSTEL en RUST.

Anatomische verdeling van het zenuwstelsel

Het willekeurige zenuwstelsel verdelen we anatomisch onder in:

A Het centrale gedeelte: grote hersenen, kleine hersenen, hersenstam + ruggenmerg

B Het perifere gedeelte: hersenzenuwen en ruggenmergzenuwen.

Het hormoonstelsel

Het hormoonstelsel is een ander belangrijk regelsysteem in ons lichaam. Een hormoon is een stofje dat geproduceerd wordt door een klier. Deze klier geeft het stofje rechtstreeks in het bloed af. Daarmee regelt het betreffende hormoon elders in het lichaam bepaalde functies van het orgaan. Vervolgens zorgen deze hormonen voor aanpassingen van het lichaam aan verschillende omstandigheden, zoals inspanning, rust, voortplanting en groei.

Het zenuwstelsel en het hormoonstelsel beïnvloeden elkaar en zijn hun functies nauwkeurig op elkaar afgestemd.

In het lichaam liggen verschillende klieren die hormonen afscheiden. Dat zijn de schildkier, de bijschildklieren, de bijnieren, de eilandjes van Langerhans en de geslachtsklieren. Een belangrijke klier betreft de hypofyse. Deze ligt in de hersenen. Daarnaast regelt en coördineert de hypofyse alle levensprocessen in samenwerking met het autonome zenuwstelsel.

Hormonen die een rol spelen bij stress

Adrenaline en noradrenaline

Adrenaline is het hormoon van de arbeid. Het komt in grote hoeveelheden vrij bij angst en stress, maar ook bij kou, en fysiek werk. Het stressmechanisme gebruikt deze vrijkomende energie voor de vecht- of vluchtreactie.

Het hormoon noradrenaline zorgt ervoor dat er in stresssituaties tijdelijk meer bloed beschikbaar komt voor de spieren en de hersenen.

De productie van beide hormonen vindt plaats in het bijniermerg, een onderdeel van de bijnieren. Deze liggen aan de bovenkant van de nieren. Zonder tussenmenging van de hypofyse stimuleert de hypothalamus rechtstreeks de bijnieren om adrenaline en noradrenaline te produceren.

Cortisol

Cortisol noemen we soms het stresshormoon, omdat het al na enkele minuten vrijkomt bij stress. Het zorgt voor compensatie van het energieverlies ten gevolge van het vechten of vluchten. Deze energie gebruikt het lichaam om weer in evenwicht terug te komen.

Hoewel cortisol als stresshormoon een slechte naam heeft, is het wel degelijk nuttig. Blijft het adrenalinesysteem namelijk actief, dan verbruikt het lichaam binnen de kortste keren alle energiereserves. Hierdoor bezwijkt het lichaam op den duur.

De productie van cortisol vindt plaats in bijnierschors. Het bijnierschors is eveneens onderdeel van de bijnieren, dat een rol speelt bij:

het afweersysteem
het slaap – waakritme
de vertering van voedsel

HPA-as

De Hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA-as), speelt een belangrijke rol bij stressreacties. Na een stressvolle gebeurtenis scheidt de hypothalamus CRH uit. Dat zorgt ervoor dat de hypofyse vervolgens ACTH afgeeft. Deze stof stimuleert de productie van cortisol door de bijnieren, en de afgifte ervan aan het bloed. De HPA-as is een langzame reactie op stress: het duurt ongeveer 30 minuten voordat cortisol in het bloed meetbaar is. De aanmaak van adrenaline als reactie op stress gaat veel sneller, want na 60 seconden is dat al te meten in het bloed.

Zodra de hypofyse voldoende cortisol in het bloed waarneemt, stopt het met het afgeven van ACTH. Op deze manier herstelt het evenwicht zich weer.

Chronische stress

Onze stresssystemen zijn bijzonder nuttig. Ze helpen ons om adequaat te reageren bij urgent gevaar of levensbedreigende situaties. Het probleem is echter dat ons brein niet alleen geactiveerd wordt door reëel gevaar zoals een auto die de hoek om scheurt, terwijl je net wilt oversteken.

Nee, ten gevolge van onze moderne tijd krijg je veel eerder te maken met een overdaad aan emotionele prikkels. En gunnen we onszelf veel te weinig hersteltijd.

Bij chronische stress blijft het cortisolgehalte structureel te hoog. Hierdoor krijgt het lichaam niet de gelegenheid om het natuurlijke evenwicht tussen inspanning en ontspanning te herstellen.

Zoals gezegd regelt cortisol de extra behoefte aan energie. Die energie moet wel ergens vrij gemaakt worden. Dat gaat ten koste van allerlei functies die het lichaam juist gezond zouden moeten houden. Bijvoorbeeld, cortisol beperkt eveneens de aanmaak van witte bloedcellen, waardoor je minder goed beschermt bent tegen ziekmakende virussen. Vandaar dat je eerder een griepje hebt, wanneer je langer gestrest bent.

Op termijn krijgen we te maken met akelige gevolgen zoals:

slaap problemen (lichaam staat altijd paraat en komt moeilijk tot rust)
hoge bloeddruk
geheugenproblemen (hippocampus kan zijn werk niet goed doen)
concentratieproblemen en depressie
minder goed werkend immuunsysteem: vatbaarder voor klachten en ziekten
verminderde zin om te vrijen
uitputting
verlies van spiermassa
gewichtstoename door een minder goed werkende spijsvertering
hart- en vaatziekten
suikerziekte
sneller verouderen

Kortom, chronische stress verstoort langdurig het evenwicht tussen het sympathische – en het parasympatische deel. Dat trekt ons lichaam niet. We raken letterlijk uitgeput, doordat het systeem van vechten of vluchten bakken met energie kost.

Burn-out: fysiologische werking van stress is volledig uitgeput

Na chronische stress volgt een fase van totale uitputting, omdat het niet lukt om het gezonde evenwicht tussen inspanning en ontspanning te hervinden.

Een permanent verhoogde cortisol gehalte geeft schade aan de hersenen. Met name het deel dat betrokken is bij emoties. Dit leidt tot depressieve gevoelens. Bij een te lage cortisol productie blijft het het adrenaline niveau te hoog blijft. Dit put het lichaam op den duur volledig uit.

Fysiologische werking van stress samengevat

De stressreactie in je lichaam als volgt samengevat:

1 Een prikkel ontstaat via de zintuigen, bijvoorbeeld het zien van een ‘trigger’.

2 Deze prikkel komt binnen in de hersenstam, en interpreteert deze als ‘GEVAAR’.

Snelle route in gang gezet

3A Activering van het sympathische deel van het autonome zenuwstelsel: adrenaline brengt het lichaam in staat van paraatheid.

3B Stimulering van het bijniermerg: de hormonen adrenaline en noradrenaline brengen het lichaam in staat van paraatheid.

4 Activering amygdala, deze bepaalt de smaak van de prikkel: vechten – vluchten – bevriezen.

Langzame route

5 De hypothalamus geeft het hormoon CRH af. Dat zorgt ervoor dat de hypofyse op zijn beurt het stofje ACTH afgeeft. De cortisolproductie in de bijnieren komt op gang.

6 Deze prikkel komt vervolgens aan in de neo-cortex. Dat is het bewuste deel van onze hersenen.

7 We geven betekenis aan de situatie.